|
www.vergadering.nu Recensie-index www.vergadering.nu
4 RECENSIES
 Martin Luther
Zijn leven, zijn werk
Sabine Hiebsch en Martin van Wijngaarden (red.)
Uitgeverij Kok, Kampen 2007
ISBN 978 90 435 1415 6
288 blz., € 29,90.
4. Opbouw -
25 april 2008
Schitterend boek over Maarten Luther
Recensie door J. Lakerveld
'..en nog veel meer zou er over dit evangelie te zeggen zijn, maar ik ben te zwak, we laten het hier maar bij.' Dit is de slotzin van de
laatste preek die Maarten Luther gehouden heeft. En die zin wordt uitgesproken door een man die een bibliotheek bij elkaar geschreven en
duizenden preken gehouden heeft. Het citaat komt uit Martin Luther; zijn leven, zijn werk, een schitterend uitgevoerd boek op groot
formaat, met veel (175) illustraties die van uitgebreide toelichtingen voorzien zijn. Het presenteert het leven van Luther en zijn
theologie als een samenhangend geheel. Verspreid door het hele boek wordt in losse artikelen wat breder ingegaan op onderwerpen als
Luther als bedelmonnik, Luther en Augustinus, Luthers Bijbeluitleg, zijn liederen, zijn vrouw, zijn ziektegeschiedenis, zijn relatie met
Calvijn, enzovoort.
Genade
Je leert Luther kennen als student, als monnik, als geleerde, maar ook als echtgenoot, vader, lijder aan vele ziekten. Naast veel
achtergrondinformatie over politieke en kerkelijke toestanden geeft het boek een beeld van de huiselijke aangelegenheden van het gezin
Luther, het verdriet als een dochtertje gestorven is. Prachtig is getekend hoe Luthers leven in angst voor Gods gerechtigheid, waaraan
je met al je goede werken nooit kunt voldoen, zich ontwikkeld heeft naar de ontdekking dat je die gerechtigheid ontvangt uit genade.
Gods gerechtigheid is niet de gerechtigheid die Hij eist, maar die Hij geeft!' En daarmee zit je midden in Luthers theologie. Zijn
uitgangspunten zijn duidelijk: de Schrift, alleen de Schrift. Indringend de Bijbel lezen om Gods Woord te horen, om een persoonlijke
relatie met God op te bouwen. Het juiste verstaan begint bij je hart, niet in je hoofd. Dat gaat dwars tegen de theologie van zijn tijd
in.
Pastorale bezorgdheid
In het boek komt Luther uit in al zijn scherpte: Wie God wil horen spreken, moet de heilige Schrift lezen, wie de duivel wil horen
spreken moet de decreten van de paus lezen, maar hij komt ook uit in zijn pastorale bezorgdheid voor de gewone gelovigen. Hij publiceert
de 95 stellingen omdat hij ziet hoe bang de mensen gemaakt worden met het dreigement dat ze niet zonder aflaten in de hemel kunnen
komen.
Dit is maar een kleine greep. Martin Luther is een heerlijk boek. Om in te bladeren, te lezen en te kijken.
Jan Lakerveld is neerlandicus, redacteur van Opbouw en lid van de NGK in Emmeloord.
3. Nederlands Dagblad - 18 april 2008 - www.nd.nl
Een Lutherboek dat eruit springt
Recensie door Ab Noordegraaf
Soms verschijnen er boeken op de markt die qua vormgeving en inhoud eruit springen. Het hier te bespreken boek over Luthers leven en
werk zou ik daar ook toe willen rekenen. Het is een rijk geïllustreerde uitgave waaraan door samenstellers en uitgevers veel zorg is
besteed. Je kunt je natuurlijk afvragen of er na vijfhonderd jaar nog wat nieuws over Luther te melden is, maar ook al zou dat niet het
geval zijn, elke onderzoeker benadert zijn onderwerp weer op een eigen wijze.
In dit boek geeft een aantal Lutherkenners van protestantsen en rooms katholieken huize rekenschap van wat zij in Luther gevonden hebben
en wat ze nog altijd de moeite waard vinden om door te geven. Die oecumenische opzet maakt het op zich al de moeite waard om zich in
deze studie te verdiepen. Paus Benedictus mag dan onlangs het plan geopperd hebben Luther te rehabiliteren, maar kerkhistorici in de
Romana zijn hem daarin al lang voorgegaan. Fair en met groot inlevingsvermogen weten zij over Luther te schrijven.
Het boek verschijnt ook precies op tijd; enkele jaren na de fusie van de hervormden, de gereformeerden en
de lutheranen die leidde tot de Protestantse Kerk in Nederland. Als de lezing van dit boek zou leiden tot gesprekken over en weer,
tussen bijvoorbeeld gereformeerde bonders en lutheranen, dan zou dit alleen al de publicatie van dit werk rechtvaardigen. Maar ook voor
hen die met die fusie niet te maken hebben, is dit boek een aanrader, temeer omdat de auteurs er in geslaagd zijn hun wetenschappelijke
bevindingen zo voor ons neer te zetten dat ook niet-theologen het met vrucht zullen lezen.
Het is bovendien een prachtig kijkboek dankzij de vele illustraties. Martin van Wijngaarden ging daarbij op zoek naar afbeeldingen van
kunstwerken, gerelateerd aan de persoon van Luther, zoals ze vervaardigd dan wel bewaard zijn in ons land. Etsen, gravures,
schilderijen, avondmaalszilver, munten en glaskunst blijken een rijke bron te vormen. Door de plaatsing in een historische context,
krijgen we een goed beeld van de ontwikkeling van lutherse kunst in Nederland. Elke eeuw blijkt bijvoorbeeld zijn eigen Lutherportret te
hebben. In zijn uitvoerige verantwoording wijst Van Wijngaarden op het gegeven dat de lutherse kunst in Nederland verweven is met de
eigen kerkelijke situatie opkomst van het calvinisme - en de politieke ontwikkelingen. Typerend voor die ontwikkeling is bijvoorbeeld
dat vooral voorstellingen van Bijbelse thema's veelvuldig voorkomen. Illustraties zeggen soms meer dan een heel betoog. Ook Luther zelf
wist dat. Hij kende de kracht van het beeld als verduidelijking van het gesproken woord. In een preek zegt hij kernachtig: "Bilder
mach ich wohl haben oder machen, aber anbeten soll ich sie nicht". De aandacht voor het visuele element in het overbrengen van de
Bijbelse boodschap is dus niet van vandaag of gisteren. Ook in de zestiende eeuw bediende men er zich van om ter wille van de mensen die
niet lezen konden, de tekst te laten spreken.
Wat dit boek betreft, die tekst mag er zijn. Naast de hoofdtekst van de hand van dr. Sabine Hiebsch bevat het boek een aantal korte
artikelen waarin een aantal Lutherkenners ingaat op thema's uit Luthers theologie en levenswerk. In de hoofdtekst wordt de gang van
Luthers leven vanaf zijn geboorte tot zijn dood weergegeven. Ik heb bewondering voor de heldere wijze waarop Hiebsch Luthers leven en
werk beschrijft in de context van de tijd waarin hij leefde. Het is wat zakelijker van toon en wellicht iets minder boeiend dan de
bekende radiolezingen van de rasverteller W.J. Kooiman uit 1954 en ook weer heel anders van opzet dan het beroemde boek van Heiko
Obermann, Luther. Mens tussen God en duivel, maar een doublure vormt het in geen geval. Opnieuw kwam ik onder de indruk van het
existentiële gehalte van Luthers theologie. Het 'sola Scriptura' is daarbij geen leus, nee, Luther is voor alles Bijbelgeleerde en
prediker geweest. De verschillende citaten uit Luthers werken nodigen uit om Luther zelf te gaan lezen. Dat is en blijft altijd weer een
boeiende ervaring.
De hoofdtekst wordt ondersteund door de excursen. Een groot aantal onderwerpen komt daarin aan de orde, zoals de verhouding tot
Augustinus, Bernard van Clairvaux, Erasmus, Calvijn, Zwingli, Luthers opstelling in politiek en samenleving, zijn omgang met het Oude
Testament en de praktijk van het kerkenwerk. Ik weersta de verleiding om te gaan citeren en noem enkele artikelen die me zelf bijzonder
geboeid hebben.
In de bijdrage 'Luther en de wet' wijst A.H. Wöhle erop dat de wet voor Luther twee gezichten heeft: het schrikbarende en het tot
vreugde uitdagende. Wöhle waarschuwt ons om het bewegelijk spreken van Luther niet vast te leggen in een systeem. Voor Luther is de wet
er niet alleen om ons tot zondekennis te brengen, de hervormer weet ook van de goedheid en de zegen van de wet als een belofte op de
geloofsweg. Mooi is ook de opmerking van de rooms katholieke geleerde Vercruijsse die in zijn fraaie opstel over de theologie van het
kruis zegt: "Voor Luther is de kruistheologie veel meer dan een vrome 'devotie' tot de gekruisigde of zijn kruis. Het is de
draagbalk van de rechtvaardigingsleer".
Voorbeelden
De lutherse emeritus hoogleraar Boendermaker schreef fraaie bladzijden over Luthers omgang met het Oude Testament. De verhalen over
Abraham, Noach en anderen vormen geschiedenis (historia), maar Luther leest ze vooral als voorbeelden van een levend vertrouwen op de
Heer, als geloofsgeschiedenissen. Hoezeer geschiedenis en actualiteit elkaar raken, werd enkele maanden geleden duidelijk in de felle
aanval van René Süss op Boendermakers bijdrage over Luther en de Joden. Toegegeven: het had wat scherper gekund, maar je kunt niet
zeggen dat Boendermaker Luther in bescherming neemt. Duidelijk is in elk geval dat je Luther niet moet canoniseren. Zijn uitlatingen aan
het adres van de Joden zijn, ook al plaats je ze in de historische context van de zestiende eeuw, hebben een huiveringwekkende werking
gehad in Nazi Duitsland.
Veel aandacht is er in dit boek ook voor de praktijk van het geloofsleven en het gemeentewerk. Zo schrijft Dick Akerboom over Luther en
de zielzorg. Hij laat zien hoe Luther in zijn preken pastor is in de begeleiding van mensen met hun geloofs en levensvragen. Hij zelf
wist als geen ander van twijfel en aanvechting. Daarom is hij ook op een bijzondere wijze reisgenoot van zijn naaste op de levensweg.
Centraal in zijn pastoraat staat de concentratie op Jezus Christus en het evangelie van de vreemde vrijspraak. Boendermakers opstel over
Luther en het avondmaal zou een mooie gelegenheid zijn om gereformeerden en lutheranen met elkaar in gesprek te brengen over de
betekenis van dit sacrament.
Ik laat het bij deze enkele voorbeelden. Er zou veel meer te noemen zijn. Maar men zie en leze zelf. We leven in een tijd waarin de
waardering voor de kerkgeschiedenis bij velen gering is. Dat is jammer. Want als de grote traditie van de Reformatie in het vergeetboek
raakt, snijden we onszelf af van de geestelijke wortels van ons kerk zijn. Je moet altijd dan weer zelf het wiel uitvinden en te vrezen
is dat het geestelijk leven op de duur aan bloedarmoede gaat lijden. Daarom hoop ik dat dit boek zijn weg zal vinden. Er is wel eens
gezegd dat het protestantisme zijn tijd heeft gehad en nauwelijks toekomst heeft. Ik denk dan altijd: over welk protestantisme praten we
dan? In elk geval niet over het protestantisme van Luther en je kunt Calvijn er naast zetten. Luther is na vijfhonderd jaar bepaald nog
niet passé. Aan ons de opdracht deze erfenis in kleine munt door te geven.
2. Reformatorisch Dagblad - 2 april 2008 - www.refdag.nl
Pleidooi voor Luthers theologie
Recensie door Dr. W. van ’t Spijker
Het fraai geïllustreerde boek ”Martin Luther, zijn leven, zijn werk” is een aanwinst voor de geschiedenis van kerk en theologie,
een goede gids die ons doet beseffen dat Luthers theologie springlevend dient te blijven.
Met de uitgave van een overzichtswerk wil de redactie -met behulp van een groot aantal kundige medewerkers- de lutherse traditie levend
houden binnen het geheel van de Protestantse Kerk in Nederland. De positie van de Evangelisch-Lutherse Kerk binnen de PKN is een
bijzondere. Ze heeft, wat anderen niet ten deel viel, in zekere zin een eigen structuur mogen behouden. De redactie pleit ervoor dat
binnen de nu nieuw gegroeide situatie de erfenis van Luther vitaal zal blijven. „Hoe meer wij uit de bronnen van de reformatie putten,
des te beter het moet gelukken.”
Het is een zinvolle doelstelling om het onderzoek van een zeer essentieel deel van de kerkgeschiedenis van 500 jaar geleden vruchtbaar
te willen maken voor het kerkelijke en theologische gebeuren van onze eigen tijd. De gedachte daaraan is op zichzelf bijzonder boeiend.
Wat de Reformatie van de zestiende eeuw bedoelde is blijkbaar naar de opvatting van de redactie van actuele en blijvende betekenis.
Terecht.
Illustraties
Dit boek over Maarten Luther, zijn leven en zijn werk bevat inderdaad het materiaal dat voor een groot deel gevormd wordt uit de
substantiële kern van een evangelie dat in de heilige Schrift tot ons komt. De betekenis daarvan in het licht te stellen is niet alleen
dienstbaar aan een meer volledige integratie van de Evangelisch-Lutherse Kerk binnen de Protestantse Kerk in Nederland. Het boek zou van
even grote waarde kunnen zijn voor de kerken van de gereformeerde gezindte.
Luthers boodschap raakt het centrum van het protestantse leven. Zij vertoont een katholiciteit waaraan de naar vernieuwing strevende
kerken en gemeenschappen een sterke behoefte hebben. Bij alle veranderingen, links en rechts, treffen we hier een vaste grond,
waaromheen wel wijzigingen of veranderingen kunnen plaatsvinden, maar die zelf onwrikbaar blijft staan. Zo kan men veilig stellen dat de
redactie een dienst heeft bewezen aan het kerkelijke leven in Nederland, dat zich niet alleen beperkt tot de Protestantse Kerk in
Nederland.
De uitgave is niet alleen buitengewoon fraai, en zelfs groots van opzet, wat het uiterlijk aangaat. Het formaat strookt ook met de
inhoud, die eveneens voornaam is. Een grote hoeveelheid illustraties, waaronder zeldzame afbeeldingen, die men niet gemakkelijk elders
zo verzorgd bij elkaar vindt, sieren het boek dat men alleen daarom al graag ter hand zal nemen. Ze bieden te midden van de veelheid van
kerkhistorische en theologische stof een mogelijkheid om zich heen te zien, en aan de verbeelding tegemoet te komen. Heel wat
Lutherportretten, zinneprenten, historische tekeningen en plaatjes doen meer dan alleen maar de tekst verluchten. De illustraties zijn
zelf illuster genoeg om het boek op een rustig moment ter hand te nemen en te kijken, het oog wordt niet verzadigd van zien. Medewerking
van velen en veel instanties maakten, zoals Martin van Wijngaarden in zijn verantwoording bij de afbeeldingen aangeeft, het mogelijk om
zo veel materiaal uit de wereld van de kunst op te nemen: ruim dertig bladzijden aan beeldend materiaal.
Hoofdlijnen
Het boek is echter veel meer dan een interessant kijkboek. De waarde ervan is met name te zoeken in wat men wel de verbindende tekst
mag noemen. Ze bevat op zichzelf genomen een schat aan historisch, biografisch en theologisch materiaal. Daarbij valt tussendoor telkens
een sterk accent op de eigen ontwikkeling van Luthers denken. Terecht stelt Sabine Hiebsch dat het schrijven van een boek over Luther
voornamelijk berust op de kunst van het weglaten.
Zo bezien kan het niet anders of dat wat overblijft moet wel zinvol zijn. Het moet de kern van de zaak
raken. En dat is wat hier gebeurt. De beperking is zodanig dat de volle nadruk nu kan vallen op Luther, voornamelijk als theoloog van de
heilige Schrift. Luther was strikt in zijn denken over het beslissende karakter van Gods genade in Christus. Centraal staat de gedachte
van de theologie van het kruis. Zij vormt de kern van Luthers theologie en de essentie van déze theologie speelt door héél het boek
heen.
In acht hoofdstukken tekent de auteur de wereld waarin Luther zijn evangelische inzicht won. Dit kwam natuurlijk niet zomaar over hem.
De middeleeuwse theologie werd niet abrupt verworpen. Er is sprake van doorgaande lijnen, ook van opvattingen die tot de scholen binnen
de middeleeuwse theologie te herleiden zijn. Hiebsch tekent deze achtergrond, of liever ondergrond, onder de titel ”Veranderende
wereld”. Zij vat daarbij op kundige en knappe manier samen wat moderner onderzoek aan het licht bracht. Men moet niet al te vlug
spreken over de Reformatie als breuk met het verleden. Er is sprake van meer continuïteit dan men voorheen aannam. Bij Luther
veranderde er veel, maar het was niet revolutionair. Er is sprake van een ontwikkeling, waarvan de lijnen zich eerder reeds aftekenden.
Geschonken gerechtigheid
In een tweede hoofdstuk tekent Hiebsch Luther als monnik en als student. Motieven die zich later duidelijker manifesteren, kreeg hij
reeds mee als student. Het leven als monnik heeft mede een stempel gezet op Luthers ontwikkeling. Men kan denken aan de betekenis van de
Psalmen in Luthers vroege colleges. De belangstelling daarvoor was al gewekt bij de getijden die in het klooster werden gebeden.
Een afzonderlijk hoofdstuk over Luthers theologie mag men beschouwen als een centraal onderdeel uit het boek. Op een heldere manier
treedt hier aan het licht de samenhang tussen theologie en persoonlijke geestelijke ontwikkeling, waarin de ontdekking van de betekenis
van de geschonken gerechtigheid (Rom. 1:17) doorbrak, die voortaan het kader en de structuur van Luthers gedachtewereld zou bepalen.
Sterk verbonden met deze structurele spirituele initiëring die heel zijn persoonlijke benadering doortrok, was voor hem de academische
setting, waarin de disputaties een sterke rol speelden. De stellingen uit 1517, over de scholastieke theologie (september) en over de
aflaat (oktober), functioneerden binnen de universitaire wereld, of hadden in ieder geval die bedoeling. Iets anders was het al met de
stellingen van de Heidelbergse disputatie, die voor hemzelf een standpuntbepaling inhielden, waarin de eigenlijke omslag duidelijk werd.
Alles speelt zich nog af binnen de monastieke wereld, maar de implicaties zijn heftig in heel de samenleving, die nog grotendeels onder
de kerkelijke hiërarchie werd gehouden.
In brede lijnen worden deze ingrijpende processen beschreven. Mét het hoofdstuk over het ”Sola Scriptura” vormt dit hoofdstuk naar
mijn idee de kern van het boek. Het ”Schriftvraagstuk” functioneerde overigens bij Luther nog in geen enkel opzicht op de manier die
na de verlichting gebruikelijk is geworden. Men zou kunnen opmerken dat het gebruik van een tweeslag van Woord en Schrift, die Hiebsch
lijkt te hanteren, aan Luther nog helemaal vreemd was.
Joden
In vier hoofdstukken schetst Hiebsch de gang van zaken van voornamelijk de laatste twintig jaar uit het leven van Luther. De
profilering ten opzichte van andere stromingen binnen de geschiedenis, zoals de breuk met de geestdrijvers, het conflict met Erasmus, de
opstand van de boeren, vormt grotendeels de inhoud van het vijfde hoofdstuk: ”Crisis en kritiek”. Daarop volgen dan nog de
hoofdstukken ”Luthers theologie in de praktijk van de gemeente” (over liturgie, liedboek, eredienst, visitaties en dergelijke), ”De
Reformatie in politiek vaarwater” en ”Luthers laatste jaren”. Men moet bewondering hebben voor de kunst van het weglaten waarover
dr. Hiebsch beschikt. Wat blijft staan is zo zinvol, en van actuele betekenis ook voor vandaag, dat een gelukwens op z’n plaats is.
Dit laatste betreft vooral ook de ruim tachtig bladzijden aan excursen, dertig in getal, waarin door veelal beroepsmatig gekwalificeerde
deskundigen specifieke onderdelen uit Luthers leven en theologie worden gepresenteerd. Meestal gaat het dan over ”Luther en…”. Op
die manier komt een veelheid van onderwerpen aan bod. Men moet het boek zelf ter hand nemen om te zien dat ook hier de keus heel
gelukkig is geweest.
Wat komt er al niet ter tafel! Willekeurig: portretten, bedelmonniken, Augustinus, de rechtvaardiging, de theologie van het kruis,
monastieke theologie, Zwingli, Calvijn en ook Luther en de Joden.
Over dit laatste is al veel gestreden, en een recensie leent zich niet om daarop in te gaan. Men moet zelf oordelen. Het is wel zeker
dat Luther ernaast zat. Luthers leeftijd, zijn soms grillige karakter, zijn verstaan van de tijd, het hangt er allemaal mee samen. Dit
boek maakt het wel duidelijk. Het zou echter een blunder zijn wanneer de gedachte bij ons zou postvatten dat men met Luthers theologie
wel een antisemiet moet worden. Maar goed, dit boek suggereert dat ook allerminst. Het is, integendeel, te beschouwen als een aanwinst
voor de geschiedenis van kerk en theologie, als een goede gids die ons doet beseffen dat Luthers theologie springlevend dient te
blijven, in de gemeente vooral, in de preek en dan ook onder lutheranen. En vooral niet minder onder al wat zich vandaag nog
gereformeerd wil noemen.
1. CV-Koers - januari 2008
Martin Luther
Recensie door Tjerk de Reus
De PKN herbergt zoals bekend ook lutheranen. Maar wat weten we van hen af? De Gereformeerde Bond bracht een jaar geleden een boekje uit
met verkenningen over Luther en diens theologie, maar die uitgave smaakte vooral naar een werkelijke ontmoeting met de grote reformator.
Om eerlijk te zijn: wie graag iets wil met Luther, kon allang uitstekend terecht bij bestaande boeken, van W. van ‘t Spijker, J.T.
Bakker of W.J. Kooiman. Maar een oude theologische traditie die de moeite waard is, moet je steeds opnieuw leven inblazen. Dat hebben de
samenstellers van het grote kijk en leesboek Martin Luther Zijn leven, zijn werk goed gezien. Het heeft hen gemotiveerd om dit
schitterende boek over Luther samen te stellen. De hervormer van het eerste uur komt hierin scherp in beeld. Zijn geloofsontdekking die
miljoenen mensen heeft geïnspireerd, krijgt inhoud en diepte.
Het boek is rijk geïllustreerd. Het biedt in feite een staalkaart van lutherse kunst door de eeuwen heen. De hoofdtekst van het boek
bestaat uit acht hoofdstukken, die de chronologische lijn van Luthers leven volgen en tegelijk inzoomen op theologisch inhoudelijke
kwesties. Een mooi extra van dit boek zijn de ingelaste hoofdstukjes over aspecten van Luthers optreden en diens denken. In het bestek
van twee of drie bladzijden wordt een keur aan subthema’s behandeld: Luther en Erasmus, Luther en de joden, Luthers kijk op de
liturgie, Luthers zielzorg, Luther en de wet, enzovoort.
Het wordt wel duidelijk dat je Luther niet rechtstreeks naar onze tijd en onze kerkelijke situatie kunt transplanteren. Hij stond met
het ene been in de Middeleeuwen en met het andere in de 'nieuwe tijd'. Zijn preken, meditaties, verhandelingen en brieven moet je lezen
in de context van toen: de katholieke kerk die alles op de kaart van goede werken zette en graag rijk werd van aflaathandel. Tegelijk is
duidelijk dat hij ook vandaag grote zeggingskracht kan hebben. Zijn geweldige concentratie op kruis en opstanding tegen de achtergrond
van menselijke mislukking en twijfel kunnen ons vandaag helpen om de kern van geloven te vinden.
Wat vinden lutheranen vandaag eigenlijk van de 'oude' Luther? Die vraag is in dit boek niet aan de orde. Maar je wordt er wel
nieuwsgierig naar.
Lees ook over de 'Luther-discussie':
28-1-2008
RD:Lezing Süss: Luther en zijn leugens
18-1-2008 RD: Hoe is
omslag Luther te verklaren?
17-1-2008
RD: Lutheranen verbreken contact Süss
15-1-2008
RD: Lutheranen laten Luther niet vallen
|
