Nederlands Dagblad
zaterdag 18 november 2000

Het informele circuit van 'de broeders'

door  REINA WISKERKE

Vandaag lopen erfgenamen van John Nelson Darby door Amsterdam voor een kerkhistorische wandeling, aansluitend op een studiedag. De gelegenheid is heel geschikt: precies tweehonderd jaar geleden werd Darby geboren. De theoloog uit Ierland is van grote betekenis geweest voor het ontstaan van de Vergadering van Gelovigen, oftewel 'de broeders', waaraan bijdetijdse volgelingen haastig 'en de zusters' toevoegen. Maar zijn die wandelaars, onder anderen Willem J. Ouweneel en Henk Medema, in Amsterdam dé erfgenamen van Darby? Wie dat claimt, wacht kritiek. Te veel scheuringen zijn gepasseerd.

De wortels van de vergaderingen liggen in het Réveil, een opwekkingsbeweging   die eind achttiende eeuw in West-Europa opkwam. John Nelson Darby (1800-1882), in 1826 bevestigd als hulppredikant van de Anglicaanse Kerk in het Ierse Calary, stapte reeds in 1828 uit het ambt. De Engelse kerk, onderworpen aan de staat, eiste een eed van trouw aan haar hoofd: de Engelse koning. Dit ging Darby zeker te ver. Een verwereldlijkte en nationale kerk, dat kon niet bijbels zijn.

Voorgoed rekende hij af met het instituut kerk, zijn ambten, zijn belijdenissen, zijn kerkorde en nog veel meer. Beroemd is het volgende citaat van Darby: ,,Gesteld dat Paulus hier kwam, dan zou hij niet eens mogen prediken, omdat hem diploma's en beroepspapieren zouden ontbreken. De felste tegenstander van Paulus' leer echter, mits voorzien van de nodige papieren, zou volgens kerkelijk recht hier wél mogen optreden. Ik zag in dat zo'n stelsel niet deugt: in feite stelt het de mens in Gods plaats."

INTERNET

Darby wilde het totaal anders, en anders werd het. Daardoor is het nog steeds  moeilijk  vergaderingen  te traceren en te beschrijven. Niet dat vergaderingen geheime genootschappen zijn, waar enge dingen gebeuren. Formeel zijn er echter geen woordvoerders, geen ledenadministraties, geen adressenlijst van gelijkgezinde vergaderingen, geen synodes met publieke uitspraken. Wie statistieken zoekt, moet het doen met schattingen (zo'n tienduizend 'leden' in Nederland). Wie wil weten van welke richting een vergadering is, moet te rade gaan bij het informele circuit.

Het internet doorbreekt de traditie trouwens: daar is inmiddels een kleine lijst van vergaderingen te vinden. En voor een journalist die meer wil weten, is er nog broeder Henk Medema van uitgeverij Medema, een informele voorlichter.

GEGREPEN

Darby vond een geestelijk thuis bij de vergadering van broeders in Plymouth - heel wat anders dan de kille staatskerk. Deze vergadering stond model voor de vergaderingen die Darby zelf vormde. Zijn boodschap bereikte kinderen van God in een groot gebied: hij schreef veel en reisde door Europa en Noord-Amerika. Begin 21e eeuw vat Medema Darby's geestelijke testament graag als volgt samen: eenvoud van toewijding en aanbidden voor de Heer in de avondmaalsviering en terugkeer naar het Woord van God. Kenmerkend voor Darby en zijn volgelingen is de toekomstverwachting. Christus zal, na het herstel van Israël op aarde, spoedig wederkomen. Dan breekt het duizendjarig vrederijk aan (chiliasme). De gemeente is het hemelse volk van God, met een hemelse verwachting. Actief zijn in de aardse politiek, stemmen zelfs, hoort daar volgens veel broeders niet hij. Daarom was het in 1994 nieuws toen dr. W.J. Ouweneel bekend intellecttueel onder de broeders, het tegenovergestelde zei.

Wantrouwen tegen de theologie is er van oudsher. Bijbelstudie staat hoog in het vaandel. Een verklaring is dat de broeders wel moeten. Predikanten zijn er niet. De diensten zien er daarom ook heel anders uit dan die in de traditionele kerken. Van een vaststaande of voorbereide liturgie wil men niet weten: de Geest moet vrij kunnen werken. Broeders nemen spontaan het woord en geven liederen op (geen oudtestamentische psalmen).

Over de doop wordt verschillend gedacht. Een deel staat evenals Darby de kinderdoop voor, of, beter gezegd, de (huis)gezinsdoop. Anderen verkiezen de volwassendoop (doop op geloof). De Nederlandse broeders behoren doorgaans tot de laatsten.

Centraal in het vergaderleven staat de wekelijkse eredienst: daar wordt het brood gebroken en God aanbeden. De broeders en zusters brengen God dan een lofoffer. De samenkomst tot woordbediening heeft een ander karakter: God richt zich tot de broeders en zusters, zo is de gedachte.

STRlJD

Het afgelopen decennium is moeilijk geweest voor de broeders. Strijd en partijschap resulteerden in scheuringen, ook in Nederland. Vernieuwingsgezinde broeders en zusters hadden vragen op de agenda gezet. Is het toch niet wijs om oudsten aan te stellen? Functioneren die informele leiders wel goed? Mogen we ook eens prekenseries plannen, bijvoorbeeld over een bepaald thema? Waarom alleen de eigen liederen zingen? Zou structurele aandacht voor pastoraat niet zinvol zijn? Waarom mogen vrouwen geen liederen opgeven of gebeden uitspreken in de dienst?

Alle christelijke stromingen kennen scheuringen, weet Ouweneel. Bij de broeders ziet hij een paradox die hen op hun manier kwetsbaar maakt: ze streven twee idealen na die elkaar moeilijk verdragen. Enerzijds zien ze de gemeente van God als de optelsom van álle gelovigen. Daarom willen ze voor álle gelovigen openstaan, ook al komen die (nog) niet naar de vergaderingen. Anderzijds leven de broeders met het besef dat ze een getrouw overblijfsel zijn temidden van een vervallen christenheid. Om zich niet te verontreinigen, moeten ze zich juist van zogenáámde christenen isoleren. De vraag is evenwel wie die zogenaamde christenen zijn. Daartoe kunnen alle 'christenen' behoren die Christus niet erkennen als hun Zaligmaker. Daartoe kunnen ook alle christenen behoren die niet naar de vergadering komen en niet de manieren van de broeders hebben.

De paradox werkt vleugelvorming in de hand, aldus Ouweneel. Daardoor vonden reeds snel scheuringen plaats. En sindsdien zijn er minstens twee stromingen: de Open en de Gesloten Broeders. De eersten waren traditioneel naar buiten gericht, wat uitkomt in evangelisatie en een 'open' avondmaalstafel voor alle bijbelgetrouwe christenen, waar ze ook kerken. Andere broeders kozen voor het isolement en een eigen strikte zede. Bij hen mochten alleen de eigen broeders meedoen met de broodbreking.

Tachtig á negentig procent van de broeders in Nederland heette lange tijd 'gesloten'. Ouweneel schetst ze, gezien in internationaal perspectiet als een middengroep met een linker- en rechtervleugel, een goede voeding voor spanningen. Rond 1996 kon de pers nieuwe scheuringen melden.

De schatting is dat tien procent van de gesloten vergaderingen in Nederland, uiteraard informeel, een eigen weg ging. Medema spreekt van fragmentatie: vergaderingen die zich afscheidden, zonderden zich onderling ook af om niet verontreinigd te worden. Breekpunt was vaak het wel of niet accepteren van elkaars tuchtmaatregelen.

In de ogen van opener broeders ontpopt zich hier sektarisme. En als deze broeders vandaag Darby herdenken, doen ze dat met respect en met kritiek. Want ook Darby heeft zich volgens hen uiteindelijk sektarisch opgesteld.

OECUMENE

Doorzichtiger is de Nederlandse kaart van de vergaderingen er niet op geworden. De scheidslijn tussen Open Broeders en Gesloten Broeders vervaagt, erkent Medema, evenals Ouweneel  oorspronkelijk  een  gesloten broeder. Omgang met andere christenen, bijvoorbeeld via de Evangelische Omroep, bracht een deel van de gesloten broeders tot andere gedachten. De oecumene van het hart sprak aan.

Een werkgroep van open en gesloten broeders heeft gezocht naar overeenkomsten en verschillen. Begin 1999 presenteerden ze een verklaring met hun bevindingen. ,,Er bleek eigenlijk geen verschil in wat we allemaal geloofden", zegt Medema, destijds lid van de werkgroep.

Hij ziet een keerzijde van de oecumene van het hart. De kans is reëel dat de identiteit van de broeders straks helemaal verdwijnt. Christenen in het algemeen vinden eigen groepskenmerken steeds minder belangrijk: we zijn toch allemaal één? Een verarming, vindt Medema. Liever ontmoet hij een gereformeerde die nog een stevig debat wil aangaan.

Geraadpleegde lireratuur o.a.:

De 'vergadering van gelovigen'. door P. Jongenburger (uitg. Medema, Vaassen, 1990).

Eén in de naam van Jezus - bijbelse beginselen waar de 'Broeders' voor staan (uitg. Medema, Vaassen, 1991).

'Vergadering van Gelovigen' - waarheen? door W J. Ouweneel (uit: Jaarboek voor de geschiedenis van het Nederlands protestantisme na 1800. jaargang 4).